Περί Τουρκίας και γλωσσικών δανείων - Μέρος Ι.

Ιωάννης Κων. Νεονάκης MD, MSc, PhD.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνεχώς διευρυνόμενη αμφίδρομη προσέγγιση της Ελλάδος με την Τουρκία. Η προσέγγιση αυτή κινείται σε πολλά επίπεδα: πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό κλ. Τις κινήσεις στην πολιτική σκακιέρα θα πρέπει πάντα να τις αντιμετωπίζομε με επιφυλακτικότητα και περισσή περίσκεψη.
Δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η πολιτικοστρατιωτική ελίτ της γείτονος, έχει εκπεφρασμένες επεκτατικές τάσεις και μη σύννομες με τα διεθνή πρακτικές. Η απόλυτη πολιτική κυριαρχία του Μουσταφά Κεμάλ και του κόμματος το οποίο ίδρυσε (Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα), και το οποίο ήταν το μοναδικό κόμμα που επιτρέπετο να υπάρχει μέχρι το 1950, οδήγησε σε δύο βασικές στρεβλώσεις: (α) Το λεγόμενο «εθνικό συμφέρον» (μη διάσπαση του κράτους, αφομοίωση μειονοτήτων και επεκτατισμός) εθεωρήθη ως το υπέρτατο αγαθό, «αγιοποιήθηκε» πλήρως, και ετέθησαν ο στρατός και το κράτος ως οι απόλυτοι θεματοφύλακες.  Έχει πλέον δημιουργηθεί μια τόσο ισχυρή και ανατροφοδοτούμενη παράδοση, ώστε η πολιτική αυτή δεν πρόκειται να  αλλάξει ανεξαρτήτως των όποιων αποχρώσεων της εκάστοτε διακυβέρνησης της γείτονος. Είτε το κεμαλικό σύστημα βρίσκεται στα πράγματα, είτε το πολιτικό Ισλάμ, η εθνική πολιτική της Τουρκίας θα παραμείνει η αυτή. (β) Η δεύτερη μεγάλη διαστρέβλωση ήταν αυτή του τρόπου με τον οποίο ο ίδιος ο λαός αντιλαμβάνεται και προσλαμβάνει πλέον τα πράγματα, με άλλα λόγια η διαστρέβλωση της ίδιας της κουλτούρας του τουρκικού λαού. Ο λαός όχι μόνο δεν αντιδρά στα πολλά απάνθρωπα που γίνονται στη χώρα του, αλλά συχνά τα επικροτεί κιόλας. Μήπως, για παράδειγμα, αντέδρασε κανείς σοβαρά στους πρόσφατους αεροπορικούς βομβαρδισμών εναντίων Κούρδων αμάχων; Ουδείς. Αντίθετα, σύσσωμη η κοινή γνώμη της Τουρκίας αντέδρασε στις Γαλλικές αποφάσεις για τη γενοκτονία των Αρμενίων. Αντί να ζητήσουν συγνώμη για τις αθλιότητες του παρελθόντος, έφτασαν μέχρι το μποϋκοτάζ Γαλλικών προϊόντων. Για όσο διάστημα λοιπόν θα υφίσταται ακόμα το κράτος της Τουρκίας θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένη την εθνικιστική και επεκτατική της πολιτική, να μην παρασυρόμαστε από τα όποια χαμόγελα και να είμαστε προετοιμασμένοι και με γενναίο φρόνημα να υπερασπιστούμε τα εδάφη μας αν χρειαστεί.

Οι  επεκτατικές τάσεις και πρακτικές της Τουρκίας δυστυχώς ενισχύονται από τη συνεχή και απαράδεκτη ενδοτικότητα και υποχωρητικότητα των κυβερνώντων του τόπου μας, ενδοτικότητα η οποία πολλές φορές είναι ύποπτη, φτάνοντας στα όρια της εθνικής προδοσίας (δώδεκα μίλια, Ίμια - γκρίζες ζώνες, χάραξη ΑΟΖ, S-300 κλ). Παράλληλα θα πρέπει επίσης να στηλιτεύσομε την πολλαπλή, συστηματική και στρατηγικώς πολύ καλά οργανωμένη προσπάθεια ορισμένων κύκλων του τόπου μας για αλλαγή, «ωραιοποίηση» και παραχάραξη της ιστορίας και του φρονήματός μας. Η ανάμνηση των αγώνων, των θυσιών και του αίματος που έχυσαν οι πρόγονοί μας φαίνεται ότι αποτελεί εμπόδιο στα σχέδιά τους.

Πέρα όμως από τα παραπάνω, τα οποία θα πρέπει να έχομε συνεχώς στο μυαλό μας, η προσέγγιση σε επίπεδο λαού και απλών ανθρώπων αποτελεί, γεγονός μεγάλης σημασίας και θεμέλιο ειρηνικής συνύπαρξης. Τα κοινά πολιτιστικά, κοινωνικά, εθιμικά στοιχεία είναι τόσα πολλά, που είναι εντελώς αφύσικο οι δύο λαοί να ζουν αποξενωμένοι και απομονωμένοι μεταξύ τους. Βεβαίως αυτά τα στοιχεία οφείλονται στην συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων για πάνω από χίλια χρόνια.  Κυρίως όμως αυτή η κοινή παράδοση, κατά την εκτίμηση μου, οφείλεται στο γεγονός ότι (με την εξαίρεση των Κούρδων και άλλων μικρότερων τοπικών ιστορικών κοινοτήτων) ένα πάρα πολύ μεγάλο μέρος των Τούρκων αποτελείται από  Ρωμηούς που εξισλαμίσθησαν. Σε πολλές δε των περιπτώσεων η αλλαγή αυτή έγινε σε επίπεδο καθαρά νομικό, τυπικό και όχι ουσίας και καθημερινού τρόπου του ζειν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Τουρκοκρητικοί, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων αποτελούνταν από γηγενείς Κρητικούς που συνήθως νομικά μόνο εξισλαμίζονταν, διατηρώντας όμως πολλά από τα στοιχεία του καθημερινού τους βίου. Πολλοί δε από αυτούς διατήρησαν ακόμα και την πίστη τους έστω και ως κρυπτοχριστιανοί.

Ζούμε σε μιαν ασταθή, μεταβατική εποχή με μεγάλες όμως δυνατότητες. Ζούμε στην εποχή των εύκολων μετακινήσεων, των δορυφόρων και του διαδικτύου και όλοι μας έχομε αντιληφθεί την  ενυπάρχουσα απεριόριστη δυναμική του πλαισίου αυτού. Κατά τη δική μου λοιπόν θεώρηση,  εκτός από θεμέλιο ειρήνης, η προσέγγιση των δύο λαών μπορεί να βοηθήσει πολύ την ίδια τη γειτονική μας κοινότητα στην κατεύθυνση της αυτογνωσίας και του αυτοπροσδιορισμού της. Δεν θα πρέπει να παραβλέπομε το γεγονός ότι, πέρα από το Κουρδικό ζήτημα, η Τουρκία σήμερα αντιμετωπίζει μιαν εντονότατη και πολυεπίπεδη κρίση ταυτότητας με πολλαπλές αντιπαραθέσεις. Στρατιωτικό κατεστημένο, κεμαλιστές, ισλαμιστές, δυτικόφρονες, άνθρωποι που αναζητούν την πραγματική τους προέλευση, άθεοι, παντουρκιστές, σουνίτες, αλεβίτες συγκροτούν ένα εξαιρετικά εκρηκτικό και διχαστικό σκηνικό. Με άλλα λόγια σ’ αυτήν την κρίση ταυτότητας που αντιμετωπίζουν, μπορούμε εμείς ως πρόσωπα, αλλά και ως μικρές συλλογικότητες (κοινότητες, πολιτιστικοί σύλλογοι κλ) να τους βοηθήσομε  με διάφορους τρόπους (επικοινωνία, ταξίδια, ιστοσελίδες, έκδοση βιβλίων, πολιτιστικές ανταλλαγές και δράσεις) να ανακαλύψουν τις ρίζες τους και τη χαμένη τους αφετηρία.

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρομε και να μην αγνοήσομε και την ισχυρή πεποίθηση μεγάλου μέρους των ορθοδόξων πιστών, βασιζόμενη σε λόγια αγίων της πίστεώς μας, αλλά και μακαριστών Αθωνιτών γερόντων για επικείμενη διάλυση του κράτους της Τουρκίας και μεταστροφή μεγάλου μέρους του εκεί λαού στην Ορθοδοξία, στην πίστη των προγόνων τους. Εάν όντως τα πράγματα εξελιχθούν με τέτοιο τρόπο, αυτόν τον λαό θα πρέπει εμείς να είμαστε στοιχειωδώς έτοιμοι (συναισθηματικά, πνευματικά, γνωσιολογικά, ως Εκκλησία και ως επιμέρους συλλογικότητες) να τον προσβάλλομε και να τον διακονήσομε.

Στο πλαίσιο λοιπόν των ως άνω προβληματισμών μου και παρά το γεγονός ότι δεν είμαι φιλόλογος, θέλησα να προσεγγίσω τα κοινά γλωσσικά στοιχεία των δύο λαών. Στο παρόν άρθρο καταγράφονται περίπου χίλιες λέξεις τουρκικής προέλευσης με ευρεία χρήση στην ελληνική γλώσσα (ιδιαίτερα από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας), ενώ εν καιρώ θα γίνει προσέγγιση και των ελληνικών δανείων στην τουρκική γλώσσα. Θα πρέπει να έχομε υπόψη μας ότι μεγάλο ποσοστό των τουρκικών λέξεων προέρχεται από τα Αραβικά και Περσικά. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι με την πάροδο του χρόνου και την αλλαγή του τρόπου ζωής μας η χρήση πολλών τέτοιων λέξεων έχει περιοριστεί. Παρόλα αυτά στην περιοχή της Κρήτης ο αριθμός των τουρκικών λέξεων που είναι ακόμα σε χρήση εξακολουθεί να είναι μεγάλος. Η συντριπτική πλειοψηφία των λέξεων αυτών έχει ενταχθεί πλήρως στο κλιτικό μας σύστημα και αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία του καθημερινού μας λεξιλογίου. Η παρούσα μελέτη αποτελεί μιαν αρχική καταγραφή, εν πολλοίς ατελή, η οποία όμως ευελπιστούμε ότι με περαιτέρω έρευνα και με τη βοήθεια των αναγνωστών θα εμπλουτιστεί ακόμα περισσότερο. Για το σκοπό αυτό θα παρακαλούσα όσους αναγνώστες θα ήθελαν να προτείνουν κάποια λέξη, ή ακόμα και να εντοπίσουν τυχών λάθη να προβούν στις σχετικές επισημάνσεις. Τέλος να παρατηρήσομε ότι μερικές από τις λέξεις αυτές αποτελούν πιθανά αντιδάνεια της ελληνικής και έχουν σημειωθεί με αστερίσκο (*), ενώ η προέλευση μερικών λέξεων δεν είναι πλήρως ξεκάθαρη και έχουν σημειωθεί με το σύμβολο (#). Πολλές φορές η προφορά του σίγμα είναι αδρή, βαριά και αυτό έχει σημειωθεί με έντονη γραφή του σίγμα (σ). Υπάρχουν επίσης αρκετές λέξεις που χρησιμοποιούνται στην Κρήτη με πιθανή τουρκική προέλευση όπως ατζί, καμπούλι, ντελιμάς, τζουλαμάς, χασίλι, χλεμπατζά κλ για τις οποίες όμως δε βρέθηκαν επαρκή στοιχεία. Ακολουθεί η λίστα των λέξεων με αλφαβητική σειρά. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στις λέξεις που αρχίζουν από το άλφα έως το γάμμα και σε επόμενο άρθρο στις λέξεις που αρχίζουν από το δέλτα έως το χι.

Αβανιά, αγάς, αγιάζι, αζκαλντί (ασκαλντί), άιντε (άντε)*, ακαρέτι, ακράνης, αλάι, αλαμπιλίρι (ολαμπιλίρι), αλάνι, αλατζάς, άλικος, αλικοτίζω, αλισβερίσι, αλμπάνης, αμάν, αμανές, αμανάτι, αμέτι-μουχαμέτι, αμπάρι, αμπάς, αμπλά, αναντάν-μπαμπαντάν, ανταλής, αντερί, αντέτι, απάκι, αραλίκι, αραμπάς, αράπης, αριάνι*, αρκαντάσης, αρμούτι, αρναούτης, ασίκης, ασλάνης, ασκέρι, ατζίγκανος*, ασουρές, αστάρι, ατζαμής, ατζέμ πιλάφι, άτι, ατλάζι, ατσιποδιά (ατσουπάς), αφέντης*, αφερίμ, αφιόνι*, αχ (άχου), αχίρι (αχούρι)*, αχιρέτι, αχμάκης, αχταρμάς, αχτάρης, άχτι, αχτιναμές, αψέντι*.

Βάι, βαΐζης, βακούφι, βαλής, Βαλκάνια, βαλιντέ, βαντές, βαριεστίζω (βαριεστώ), βάχ, βεζίρης, βελέντζα, βερέμης, βερεσέ, βιλαέτι, βουρ, βοεβόδας, βρε.

Γαϊτάνι, γαμπάς (αμπάς), γαρίπης, γαρμπής, γέμι, γεμιτζής, γενίτσαρος, γεσίρης, γετίμης, για (επιβεβαιωτικό επιφώνημα), για (διαχωριστικός σύνδεσμος), γιαβάς γιαβάς, γιαβρούμ, γιαγνίσι, γιακάς, γιαλαντζής, γιαούρτι, γιαλέλι, γιάντες, γιαπί, γιαπράκι, γιαραμπής, γιαραντίζω (γεραντίζω), γιαρμάς, γιασεμί, γιαταγάνι, γιατάκι, γιαχνί, γίβεντο, γιεντέκι, γιερλής, γινάτι, γιλέκο, γιόκ, γιόξα, γιοξού, γιοργαλίδικο (για άλογα), γιοργάνι, γιορντάνι, γιουβαρλάκι, γιουβέτσι, γιούκος, γιουρούσι, γιούργια, γιούσουρι, γιούχα, γκαϊρέτι (καερέτι), γκάγκα, γκάιντα, γκαντέμης, γκελ, γκέλα, γκέμι, γκεσέμι, γκιαούρης, γκιόγια (δήθεν, τάχα, πιθ. γκιαολιά) γκιτ, γλεντζές, γλέντι, γούρι, γουρλής, γρέκι, γρουσούζης.