Ισλαμισμός και ιδεολογία

Δημήτριος Καρατζίδης
Στο παρόν άρθρο, αρχικά θα αναφερθώ περιληπτικά στις έννοιες της ιδεολογίας και του ισλαμισμού. Στη συνέχεια αφού υποστηρίξω τη θέση μου ότι ο ισλαμισμός είναι ιδεολογία, θα αναφερθώ στο πώς η ισλαμική ιδεολογία επηρεάζει την πολιτική των κρατών της Δύσης.
Σύμφωνα με τον ορισμό του Kurt Lenk, ιδεολογία είναι το «εποικοδόμημα που ορθώνεται στην πεζή και ρεαλιστική κοινωνία, και σκοπό έχει τον αποπροσανατολισμό από την κοινωνική πραγματικότητα». Δηλαδή διαφέρει από την πραγματικότητα γι αυτό και πρέπει να αποκαλυφθεί σαν ιδεολογική «μεταμφίεση». Ένας βασικός τύπος ιδεολογιών είναι οι μεταφυσικές ιδεολογίες, οι οποίες «ξεκινούν μεν από την υπάρχουσα κοινωνική κατάσταση αλλά δεν την νομιμοποιούν, παρά δημιουργούν μία αντεστραμμένη κοσμοθεωρία». Αυτές είναι ο πυρήνας των αφηρημένων αξιών, που λειτουργούν σαν υποκατάστατα και έχουν τη δύναμη να παρηγορούν και να αντισταθμίζουν την πραγματικότητα, στρέφοντας το βλέμμα σε μια ιδανική σφαίρα.
Ο ισλαμισμός ως έννοια μας παραπέμπει ευθέως στη «θρησκεία τού Ισλάμ». Όμως όταν αναφερόμαστε γενικά στον ισλαμισμό θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τα παρακάτω:
α. Ο ισλαμισμός αποτελεί συγκεκριμένη τάση του ισλαμικού λόγου και δεν πρέπει να συγχέεται με το Ισλάμ αυτό καθαυτό. Όλοι οι ισλαμιστές είναι μουσουλμάνοι, όμως όλοι οι μουσουλμάνοι δε είναι ισλαμιστές.
β. Οι ισλαμιστικές ομάδες δεν φαίνεται να συμφωνούν μεταξύ τους σε πολλά σημεία. Ακόμη και το περιεχόμενο του ισλαμικού νόμου αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών. Για παράδειγμα, άλλο είναι ο ισλαμικός νόμος των Ταλιμπάν και άλλο των Σαουδαράβων.
γ. Η βία αποτελεί κομμάτι της δραστηριότητας κάποιων ισλαμιστικών ομάδων, παρά το ότι πολλές φορές σκορπίζει ανείπωτη δυστυχία σε χιλιάδες αθώους ανθρώπους.
δ. Ο πολιτικός ισλαμισμός εκφράζεται σήμερα από δύο βασικά ρεύματα, τα οποία σκοπεύουν στην κατάληψη της εξουσίας: το ήπιο Ισλάμ και το ριζοσπαστικό Ισλάμ, στα οποία και θα αναφερθώ παρακάτω.
Στο θεωρητικό ερώτημα εάν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ ισλαμισμού και ιδεολογίας, η άποψή μου είναι ότι ο ισλαμισμός είναι ιδεολογία. Τη θέση μου αυτή θα προσπαθήσω να υποστηρίξω παρακάτω, επικαλούμενος τη βαθειά γνώση διακεκριμένων ακαδημαϊκών.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη ο ισλαμισμός εκτός από τη «θρησκεία του Ισλάμ» είναι και «πολιτικοθρησκευτική ιδεολογία που επιδιώκει την ανατροπή των κοσμικών καθεστώτων και την εγκαθίδρυση ισλαμικής εξουσίας (ριζοσπαστικό ισλάμ)». Εξάλλου το -ισμός είναι ένα «παραγωγικό επίθημα για τον σχηματισμό ουσιαστικών που δηλώνουν σύστημα ιδεών σχετικών με κάτι: χριστιανισμός, μαρξισμός, αναρχισμός, ισλαμισμός».
Ο Ιωάννης Μάζης ισχυρίζεται ότι «ο σύγχρονος ισλαμισμός δεν αποτελεί πλέον θεολογία, αλλά κυρίως πολιτική ιδεολογία που εμπνέεται από τις παραδοσιακές αξίες του Ισλάμ». Επειδή το Ισλάμ είναι διιστορικό, διακοινωνικό και διαπολιτισμικό, ενώ οι ιδεολογίες (τα ισλάμ) αποτελούν συνάρτηση πολιτικών, πολιτισμικών και ανθρωπολογικών συνθηκών, γι’ αυτό και υπάρχουν αρκετά ισλάμ, όμως ένα Ισλάμ, το οποίο από θεολογικής πλευράς εκφράζεται μόνο στην αραβική γλώσσα. Γιαυτό και προτείνει στις αναφορές μας να χρησιμοποιούμε το Ισλάμ με θρησκευτικό-γεωγραφική βάση, ενώ τα ισλάμ με ιδεολογικο-πολιτικό και πολιτιστικό περιεχόμενο. Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ της θρησκείας του Ισλάμ και των ιδεολογιών που το διεκδικούν, γιατί «το Ισλάμ είναι ενιαίο, διιστορικό, διαχρονικό, διακοινωνικό, ομοιογενές και διαπολιτισμικό», ενώ οι ιδεολογίες αποτελούν συνάρτηση των πολιτικών, πολιτιστικών και ανθρωπολογικών συνθηκών των διαφόρων κοινωνιών. Τα ισλάμ είναι ιδεολογίες, ενώ ο μουσουλμάνος είναι ο πιστός του Ισλάμ.
Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Πάτελο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο ισλαμισμός ως ιδεολογία, ήταν το καλύτερο όπλο για τους δυτικούς εναντίον της διείσδυσης της Σοβιετικής Ένωσης στη Μ. Ανατολή, καθώς επίσης και για την καταπολέμηση της κομουνιστικής ιδεολογίας. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 όμως, ο ισλαμισμός εκφράζει το φόβο για τη νεωτερικότητα, την οποία και θεωρεί απειλή για την ακεραιότητα της ισλαμικής πίστης. Είναι ένα ανερχόμενο ρεύμα το οποίο θα σημάνει το τέλος του εκσυγχρονισμού, της νεωτερικότητας και της εκκοσμίκευσης. Εκφράζει την οπισθοχώρηση των υλικών, πολιτιστικών και κοινωνικών αιτημάτων και την επάνοδο πνευματικών προσδοκιών, όπως εκείνων της ταυτότητας (πολιτιστικής, πολιτικής, θρησκευτικής κλπ). Όμως «ο ιδεολογικός αυτός πόλεμος» δεν είναι τίποτε άλλο παρά η έκφραση ενός «πολιτικού αγώνα» για την κατάληψη της εξουσίας, που θα σημάνει ταυτόχρονα και τεράστια οικονομικά και στρατηγικά οφέλη από τον έλεγχο συγκεκριμένων πλουτοπαραγωγικών πηγών.
Ο Παναγιώτης Βατικιώτης αναφέρει ότι πριν την εμφάνιση του εθνικισμού στη Μ. Ανατολή η πλειοψηφία των κατοίκων είχαν τη δική τους ισχυρή πολιτική ιδεολογία, το Ισλάμ. Ο εθνικισμός ήταν μια νέα και ξένη πολιτική ιδεολογία που προήλθε από έξω και παρά ταύτα υιοθετήθηκε από τις ντόπιες ελίτ για να μπορέσουν αυτές να ισορροπήσουν τις εσωτερικές εντάσεις και διαμάχες, καθώς και για να χρησιμεύσει ως προπύργιο έναντι εξωτερικών επιρροών και απειλών. Για να επιβιώσει όμως ο εθνικισμός έπρεπε να συνδυαστεί με την ντόπια πολιτική ιδεολογία του Ισλάμ.
Σύμφωνα με τον Χρήστο Γιανναρά, η σημερινή αντίθεση του μουσουλμανικού κόσμου προς τη Δύση δεν οφείλεται σε ιδεολογικούς λόγους. Η βάση της αντίθεσης είναι «νοήματος και προοπτικής». Το Ισλάμ είναι θρησκεία χωρίς μεταφυσική, δηλαδή δίνει μικρή σημασία στην ερμηνεία της πραγματικότητας, της οντολογίας. Το Κοράνι είναι μια συλλογή κανόνων καθημερινής συμπεριφοράς, δεν απαντά σε ερωτήματα για την ανθρώπινη «ύπαρξη». Γιατί όμως έχει σήμερα τόσο μεγάλη απήχηση; Μήπως εκφράζει μια διεθνική συσπείρωση ενός διαφορετικού προς τη Δύση κόσμου; Αν πράγματι ισχύει αυτό, που θα οδηγήσει η εξάπλωση του Ισλάμ; Σε σύγκρουση πολιτισμών, επαληθεύοντας την θεωρία του Χάντινγκτον (θεωρία Clash of civilization του Huntington). Ο Γιανναράς παραδέχεται ότι οι άρχουσες ελίτ (elite) των χωρών του μουσουλμανικού κόσμου, όπως για παράδειγμα στη Σαουδική Αραβία, χρησιμοποιούν το Ισλάμ για τη διατήρηση των προνομίων τους. Όμως αυτός ο «αποπροσανατολισμός από την κοινωνική πραγματικότητα» δεν είναι και ο σκοπός της ιδεολογίας, όπως μας εξηγεί ο Kurt Lenk;
Αρνητικό στοιχείο των ιδεολογιών αποτελεί το γεγονός ότι όσοι ασπάζονται μια ιδεολογία συνήθως δεν μπορούν να ανεχθούν την γνώμη των άλλων, οι οποίοι δεν ανήκουν στη δική του ιδεολογία. Αυτό οδηγεί στο φανατισμό ο οποίος αποτελεί και βασικό χαρακτηριστικό των ιδεολογιών. Ο φανατισμός αποτελεί και ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του ριζοσπαστικού Ισλάμ, το οποίο μαζί με το ήπιο Ισλάμ αποτελούν σήμερα τους βασικούς εκφραστές του πολιτικού ισλαμισμού.
Το ριζοσπαστικό Ισλάμ είναι ένα επαναστατικό κίνημα που στοχεύει στην ανατροπή των υπαρχόντων καθεστώτων και στην εγκαθίδρυση ισλαμικού κράτους μέσω επαναστατικής πολιτικής πράξης. Οι ηγέτες του δεν είναι απαραίτητα κληρικοί, αλλά και κοσμικοί διανοούμενοι που στοχεύουν στην κατάληψη της εξουσίας, απευθυνόμενοι στα φτωχά στρώματα της κοινωνίας και υποσχόμενοι σ’ αυτά ανάπτυξη και ευημερία. Είναι ικανό να απωθήσει τη μουσουλμανική κοινωνία πίσω στη δουλεία της συλλογικής θρησκευτικής παράδοσης, τα οφέλη της οποίας θα καρπωθεί μια νέα ελιτ. Όσοι χρησιμοποιήσουν τη λογική τους και αντισταθούν θα στιγματιστούν ως «σατανάδες», θα στερηθούν την αξιοπρέπειά τους, θα στερηθούν τα δικαιώματά τους και θα εξοντωθούν. Και όπως διαπιστώνει ο William Prescott , μελετώντας την ισπανική Ιερά Εξέταση: «Ο φανατισμός όταν διαθέτει εξουσία αποτελεί το κρυφό άγος που μπορεί να πλήξει ένα έθνος».
Για τους υποστηρικτές του ριζοσπαστικού Ισλάμ, το Ισλάμ αποτελεί την αποκλειστική βάση εθνικής ταυτότητας και η umma το μοναδικό έθνος, που μπορεί να ανήκει ο μουσουλμάνος. Ταυτόχρονα όμως ο μουσουλμάνος δεν αποκλείει τον πατριωτισμό, γιατί δεν θεωρεί ότι υποσκάπτει ή εναντιώνεται με την αφοσίωσή του στο Ισλάμ και αυτό αποτελεί ένα μέρος του άλυτου προβλήματος μεταξύ Ισλάμ και πολιτικής, Ισλάμ και κράτους. Το ισλαμικό κίνημα επιδιώκει την ίδρυση μίας ιδανικής ισλαμικής πολιτείας στην οποία η εξουσία και η ιερότητα βρίσκονται και πάλι συντεταγμένες. Οι ισλαμιστές προτείνουν έναν «ενιαίο και πολυμέτωπο αγώνα» ώστε να επανέλθει η κοινωνία των πιστών στην πρωταρχική της καθαρότητα. Ο αγώνας όμως αυτός «είναι ένας πολύ πεζός αγώνας για την εξουσία και τον έλεγχο του κράτους».
Για τον κατευνασμό του ριζοσπαστικού Ισλάμ, οι ΗΠΑ έχουν θέσει ως στόχο της Υψηλής Στρατηγικής τους τον κατευνασμό του ριζοσπαστικού Ισλάμ και την ανάδειξη του ήπιου Ισλάμ. Δηλαδή του Ισλάμ που είναι συμβατό με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και τη χειραφέτηση της γυναίκας. Προς αυτή τη κατεύθυνση κινείται και ο υπόλοιπος δυτικός κόσμος. Σύμφωνα με τον καθηγητή Μάριο Ευρυβιάδη, για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος χρησιμοποιούνται οι ίδιες μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου για την καταπολέμηση της κομουνιστικής ιδεολογίας. Δηλαδή τότε οι δυτικοί χρησιμοποίησαν τον ευρωκομουνισμό (ήπιο κομουνισμό) για να διαβρώσουν τον κομουνισμό ενώ σήμερα χρησιμοποιούν το ήπιο Ισλάμ, για την ανάσχεση και τη διάβρωση του ριζοσπαστικού Ισλάμ.
Όσον αφορά την Τουρκία, οι ΗΠΑ στηρίζουν έναν από τους κυριότερους υποστηριχτές του ήπιου Ισλάμ, τον ισλαμιστή ηγέτη Φετχουλάχ Γκιουλέν, ο οποίος θεωρείται και ο «πνευματικός» του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ερντογάν εγκαινίασε χθες (15 Μαΐου 2013) στις ΗΠΑ, ένα Ισλαμικό Κέντρο και ένα νέο τζαμί στην πολιτεία του Μέριλαντ τα οποία χρηματοδοτήθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση, αν και ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι πρόκειται για έργο του ιδρύματος του Φετχουλάχ Γκιουλέν.
Εκτός από τις ΗΠΑ, συντονισμένες προσπάθειες κατευνασμού του ριζοσπαστικού Ισλάμ υπάρχουν στη Ευρώπη, στα Βαλκάνια, στην Τουρκία και στην Κύπρο, πολλές φορές σε βάρος ακόμα και χριστιανικών πληθυσμών.
Ίσως στα πλαίσια υλοποίησης του σχεδίου της Δύσης για την υπερίσχυση του ήπιου Ισλάμ να εντάσσεται και η σχεδιαζόμενη ανέγερση μουσουλμανικού τεμένους στην Αθήνα. Ο Έλληνας υπουργός εξωτερικών με έγγραφη απάντηση στη Βουλή (08 Μαΐου 2013), έπειτα από σχετική επερώτηση, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι: «Το θέμα της ανέγερσης τεμένους απασχολεί, επί μακρόν, τα όργανα της Πολιτείας, προκειμένου να εξευρεθεί η καλύτερη δυνατή λύση για τη διατήρηση της εσωτερικής ισορροπίας και ασφάλειας». Και στη συνέχεια υπογραμμίζει ότι «τις δράσεις της Κυβερνήσεως, τις προσδιορίζει το καλώς νοούμενο εθνικό συμφέρον και την απόφαση για την ίδρυση τεμένους στην Αθήνα, την έχει προσδιορίσει ακριβώς αυτό το εθνικό συμφέρον, σε βάθος χρόνου, που περιλαμβάνει σειρά κυβερνήσεων».