Ούγκο Τσάβες: Τα καλά, τα κακά και τα άσχημα

Tou Moisés Naím

Ακόμη και πριν από τον θάνατό του, ο Ούγκο Τσάβες είχε περάσει μαζί με τους Φιντέλ Κάστρο και Ερνέστο Τσε Γκεβάρα στο πάνθεον των ηγετών της Λατινικής Αμερικής που απολαμβάνουν τεράστια διεθνή αναγνώριση. Και, όπως ο Κάστρο και ο Γκεβάρα, έτσι και ο Τσάβες ήταν μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες. Αποτελεί το αντικείμενο πηγαίου θαυμασμού που εύκολα μετατρέπεται σε ένθερμη λατρεία, αλλά και ανταγωνισμού που εξίσου εύκολα μεταλλάσσεται σε έντονο μίσος. Ο Τσάβες απεβίωσε την Τρίτη σε ηλικία 58 ετών έπειτα από διετή μάχη με την επάρατο νόσο, όπως ανακοίνωσε ο αντιπρόεδρος της Βενεζουέλας, Nicolás Maduro.

Αναπόφευκτα η κληρονομιά του θα είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αντικειμενικά, όπως συνέβη άλλωστε με όλους τους ηγέτες που δημιούργησαν βαθιά πόλωση– από τον Μάο έως και τον Περόν.  Σε κάθε περίπτωση όμως, ακόμη και αν το έργο του Τσάβες  αποτελέσει τροφή για ατέρμονες συζητήσεις, υπάρχουν ορισμένες αδιαμφισβήτητες πτυχές της κληρονομιάς του.Τα καλά
Το πιο σημαντικό θετικό «κληροδότημα» του Τσάβες είναι ότι διατάραξε τη γαλήνια συνύπαρξη της Βενεζουέλας με τη φτώχεια, την ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Δεν ήταν ο πρώτος πολιτικός ηγέτης που έβαλε τους φτωχούς στο επίκεντρο της εθνικής συζήτησης. Ούτε ήταν ο πρώτος που αξιοποίησε την αύξηση των εσόδων από το πετρέλαιο για να βοηθήσει τους φτωχούς. Κανένας όμως από τους προκατόχους του δεν το έκανε τόσο επιθετικά και τόσο επιτακτικά, όσο ο Τσάβες. Και κανένας δεν κατάφερε καλύτερα να «φυτέψει» αυτήν την προτεραιότητα στην ψυχή του λαού και ακόμα περισσότερο να την εξάγει στις γειτονικές χώρες ή και πιο μακριά. Επιπλέον, η ικανότητά του να κάνει τους φτωχούς να αισθάνονται πως ένας εξ’ αυτών βρίσκεται στην ηγεσία, ήταν μοναδική.

Μια άλλη θετική πτυχή της κληρονομιάς του Τσάβες είναι πως έδωσε τέλος στην εκτεταμένη πολιτική αδιαφορία και απάθεια που καλλιεργούνταν επί δεκαετίες από ένα σύστημα που κυριαρχείτο από «σάπια» και εκτός πραγματικότητας κόμματα. Η πολιτική αφύπνιση του έθνους που πυροδότησε ο Τσάβες συνεπήρε ανθρώπους της γειτονιάς, φοιτητές, εργαζόμενους, τη μεσαία τάξη και δυστυχώς, ακόμα και τον στρατό. Και εδώ ξεκινά η «κακή» κληρονομιά του Τσάβες.Τα κακά
Μετά από 14 χρόνια στην εξουσία, ο Τσάβες δεν κληροδότησε στο έθνος του μια ισχυρότερη δημοκρατία ή μια πιο ευημερούσα οικονομία. Και αυτό παρά τις συνεχείς υπενθυμίσεις πως είχε τελικά ενδυναμώσει τους μακροχρόνια αποκλεισμένους φτωχούς και το γεγονός ότι βρισκόταν στο «τιμόνι» κατά τη μακροβιότερη και πιο έντονη αύξηση των πετρελαϊκών εσόδων στην ιστορία της Βενεζουέλας.

Ο Τσάβες και οι υποστηρικτές του ισχυρίζονται, ωστόσο, πως κατά την διάρκεια της θητείας του, έλαβαν χώρα 15 εθνικές εκλογές και δημοψηφίσματα και πως τα κοινωνικά του προγράμματα προωθούσαν τη συμμετοχή του λαού και την «άμεση» ή «ριζοσπαστική δημοκρατία». Ωστόσο, όπως έχει πει ο Scott Mainwaring, διακεκριμένος ακαδημαϊκός των ΗΠΑ, η δημοκρατία  απαιτεί «ελεύθερες και δίκαιες εκλογές για την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία, σχεδόν καθολική χειραφέτηση των ενηλίκων στη σύγχρονη περίοδο, την προστασία των πολιτικών δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών, και τον έλεγχο του στρατού από τους πολίτες. Το καθεστώς Τσάβες υπολείπεται κατά πολύ όσον αφορά το πρώτο και το τρίτο από αυτά τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας. Ο εκλογικός αγωνιστικός χώρος είναι πολύ στρεβλός, και ο σεβασμός των δικαιωμάτων της αντιπολίτευσης έχει διαβρωθεί σημαντικά. Ο στρατός είναι πολύ πιο πολιτικοποιημένος και ενεργά εμπλεκόμενος στην πολιτική  από ότι την εποχή πριν τον Τσάβες».

Στην πραγματικότητα, ο πρόεδρος Τσάβες ήταν πρωτοπόρος και ένας από τους πιο επιδέξιους  εφαρμοστές μιας πολιτικής στρατηγικής, η οποία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο έγινε κοινή στρατηγική πολλών χωρών και χαρακτηρίστηκε από τους πολιτικούς επιστήμονες ως «ανταγωνιστικό αυταρχικό καθεστώς». Αυτά είναι τα καθεστώτα όπου οι ηγέτες αποκτούν δύναμη μέσω δημοκρατικών εκλογών και στη συνέχεια αλλάζουν τους θεσμούς και τους νόμους ώστε να αποδυναμώσουν τους ελέγχους και τις ισορροπίες της εκτελεστικής εξουσίας, και να διασφαλίσουν με αυτό τον τρόπο τη συνέχεια του καθεστώτος και την σχεδόν απόλυτη αυτονομία του, ενώ εξακολουθούν να διατηρούν μια πατίνα δημοκρατικής νομιμότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τσάβες ήταν ο μακροβιότερος αρχηγός κράτους στην Αμερική (εκτός των ΗΠΑ).

Το άλλο παράδοξο -και κακό στοιχείο της κληρονομιάς του Ούγκο Τσάβες είναι, το χάος της οικονομίας. Είναι παράδοξο επειδή η θητεία του συνέπεσε με μία έκρηξη στις τιμές των εμπορευμάτων και την παρουσία ενός διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος με άφθονη ρευστότητα, πρόθυμου να δανείσει σε χώρες όπως η Βενεζουέλα. Επίσης, ο πρόεδρος ήταν ελεύθερος να ακολουθήσει οποιαδήποτε οικονομική πολιτική επέλεγε χωρίς εγχώριους ή διεθνείς περιορισμούς ή θεσμικά όρια. Ωστόσο, μέχρι και σήμερα λίγες άλλες χώρες παρουσιάζουν τις οικονομικές στρεβλώσεις που εμφανίζει η Βενεζουέλα.

Η χώρα μφανίζει ένα από τα υψηλότερα δημοσιονομικά ελλείμματα στον κόσμο, τα υψηλότερα ποσοστά πληθωρισμού, τη χειρότερη απόκλιση ισοτιμίας, το ταχύτερα διογκούμενο χρέος και μια από τις πιο απότομες πτώσεις της παραγωγικής ικανότητας – περιλαμβανομένου και του κρίσιμου πετρελαϊκού τομέα. Επιπλέον, επί προεδρίας Τσάβες η Βενεζουέλα έπεσε στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, της ευκολίας του «επιχειρείν» ή της επενδυτικής ελκυστικότητας για τους ξένους, ενώ αντίθετα εκτοξεύτηκε στις πρώτες θέσεις της λίστας των χωρών με τον υψηλότερο δείκτη διαφθοράς.  Το τελευταίο αποτελεί ένα άλλο παράδοξο του ηγέτη, του οποίου η άνοδος στην εξουσία στηριζόταν στην υπόσχεση πάταξης της διαφθοράς και συντριβής της ολιγαρχίας. Η Μπολιβαριανή αστική τάξη -οι «μπολιβαρι -αστοί» όπως αποκαλούν οι Βενεζουελιανοί την ολιγαρχία που σχηματίζεται από τους στενούς συμμάχους των ηγετών του καθεστώτος, τις οικογένειές τους και τους φίλους- έχει συσσωρεύσει τεράστιο πλούτο μέσω διεφθαρμένων συμφωνιών με την κυβέρνηση. Αυτό αποτελεί επίσης μέρος της ατυχούς κληρονομιάς που άφησε ο Τσάβες.Τα άσχημα
Ο πρόεδρος Τσάβες αφήνει πίσω του μια έντονα πολωμένη κοινωνία. Ενώ οι κοινωνικές διαιρέσεις υπήρχαν πάντα, η πολιτική του Τσάβες εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό από το να τροφοδοτεί τη δυσαρέσκεια, την οργή και την εκδίκηση  σε πρωτόγνωρα επίπεδα. Θα χρειαστεί πολύς χρόνος και τεράστια προσπάθεια για να επουλωθούν οι πληγές που άφησαν οι μαζικές δόσεις κοινωνικών συγκρούσεων που προώθησε ο πρόεδρος και μέσα από τις οποίες αναδείχθηκε ο ίδιος.

Μία άλλη άσχημη πτυχή της θητείας του Τσάβες είναι και ότι επί των ημερών του η Βενεζουέλα αναδείχθηκε σε μια από τις χώρες με την μεγαλύτερη εγκληματικότητα στον κόσμο. Το Καμπούλ και η Βαγδάτη είναι ασφαλέστερα μέρη σε σχέση με το Καράκας, όπου οι ανθρωποκτονίες και οι απαγωγές έχουν γίνει μέρος της καθημερινότητας. Η χώρα θεωρείται επίσης από τις Διεθνείς Υπηρεσίες Επιβολής του Νόμου ως ένα καταφύγιο για τους παραχαράκτες, το ξέπλυμα χρήματος, καθώς και τους εμπόρους λευκής σαρκός, όπλων, και, φυσικά, ναρκωτικών.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η Βενεζουέλα έχει αναχθεί στον βασικό προμηθευτή ναρκωτικών της Ευρώπης. Το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ έχει ανακοινώσει τα ονόματα οκτώ υψηλόβαθμων στελεχών της κυβέρνησης Τσάβες, συμπεριλαμβανομένου και του πρώην επικεφαλής των υπηρεσιών πληροφοριών και του υπουργού άμυνας, ως βαρώνους ναρκωτικών.

Απέναντι σε όλα αυτά ο Τσάβες παρέμενε σιωπηλός και παθητικός. Ο εφησυχασμός του ενώ έβλεπε το λαό του να βυθίζεται στη δίνη του φόνου και της εγκληματικότητας θα είναι μια από τις πιο άσχημες και ασυγχώρητες πτυχές της παραμονής του στην εξουσία.Η χαμένη ευκαιρία
Ο λαός της Βενεζουέλας έδωσε στον Τσάβες μια πολιτική λευκή επιταγή και χάρη στην παρατεταμένη έκρηξη των τιμών του πετρελαίου, ο ηγέτης πήρε και μια οικονομική λευκή επιταγή. Λίγοι άλλοι ηγέτες κρατών είχαν τον συνδυασμό της τεράστιας λαϊκής υποστήριξης και των τεράστιων οικονομικών πόρων που απολάμβανε επί 14 συναπτά έτη ο Chavez. Ο απόλυτος έλεγχος όλων των μοχλών της εξουσίας διασφάλισε ότι μπορούσε να κάνει ό, τι ήθελε. Και το έκανε. Από την αλλαγή της ονομασίας και της σημαίας του έθνους έως και την επιβολή μιας μοναδικής ζώνης χρόνου για την χώρα του. Και πολλά άλλα. Αυτό όμως που δεν έκανε ήταν… να αφήσει  την χώρα σε καλύτερη θέση από ό, τι όταν ανέλαβε την προεδρία. Ο  Ούγκο Τσάβες αξίζει να μείνει στην ιστορία ως μια «χαμένη ευκαιρία».

CAPITAL