Ο Δημήτριος Γούναρης και η μετωπική σύγκρουση με το κατεστημένο της εποχής του για μια ριζοσπαστική φιλολαϊκή οικονομική πολιτική (1906-1907)

Εισαγωγή
Η Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα, έβγαινε πληγωμένη από την χρεοκοπία του 1893, τον αποτυχημένο πόλεμο του 1897 και την επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου που απορροφούσε όλα τα έσοδα του κράτους υπέρ των δανειστών. Μεγάλες πληγές ήταν η διαφθορά του δημοσίου, ο παλαιοκομματισμός και ο παραγοντισμός που μάστιζαν κυριολεκτικά τον δημόσιο βίο, αλλά και τα οργανωμένα συντεχνιακά οικονομικά συμφέροντα που επηρέαζαν αποφασιστικά τις πολιτικές αποφάσεις της εκάστοτε κυβέρνησης. Ο στρατός ήταν πλήρως αποδιοργανωμένος, ενώ δεν υπήρχαν τα απαραίτητα έσοδα για την στοιχειώδη συντήρηση του, με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις να μειώνουν ακόμη και την θητεία των κληρωτών. Το σταφιδικό πρόβλημα είχε πλήξει οικονομικά πολλούς αγρότες στην Πελοπόννησο και αποτελούσε μια χαίνουσα πληγή στο σώμα της Ελληνικής οικονομίας, ενώ τα "Ευαγγελικά" και τα "Σανιδικά" υποδεικνύουν τα οξύτατα κοινωνικά προβλήματα που μάστιζαν τους Έλληνες που είχαν απομείνει χωρίς προσανατολισμό και πυξίδα.

Μετά την αιφνιδιαστική δολοφονία του Θεόδωρου Δηλιγιάννη (1)  στα σκαλιά της Βουλής στις 31 Μαΐου 1905 και την αδυναμία των πολιτικών διαδόχων του να συνεννοηθούν, προκηρύχθηκαν εκ νέου εκλογές για τις 26 Μαρτίου 1906. Σε αυτές σάρωσε το "Νεωτερικό κόμμα" του Γεώργιου Θεοτόκη αποσπώντας 110 έδρες σε σύνολο 177. Στην νέα βουλή όμως είχε σταδιακά διαμορφωθεί μια νέα κατάσταση με την ανάδυση της δυναμικής άτυπης κοινοβουλευτικής ομάδας των "Ιαπώνων"(2). Η ομάδα αυτή είχε ως αρχηγός τον γηραιό πολιτικό Στέφανο Δραγούμη και μέλη της τον Απόστολο Αλεξανδρή, τον Εμμανουήλ Ρέπουλη, τον Χαράλαμπο Βοζίκη, τον Πέτρο

Δολοφονία Θεόδωρου Δηλιγιάννη

Πρωτοπαπαδάκη, αλλά ως κύριο καθοδηγητή και εμψυχωτή της τον Δημήτριο Γούναρη. Η ομάδα αυτή άλλαξε τα ως τότε πολιτικά ήθη και δεδομένα καθώς με συνεχείς εύστοχες κοινοβουλευτικές παρεμβάσεις άσκησε δυναμική αλλά και εποικοδομητική αντιπολίτευση στην κυβέρνηση Θεοτόκη, δίνοντας έναν αέρα πνοής και ανανέωσης στο κοινοβούλιο. Οι ιδέες της πολιτικής αυτής ομάδας ήταν ανακαινιστικές, πρωτότυπες και πολύ σύντομα είχαν αποσπάσει την συμπάθεια της κοινής γνώμης
αλλά και μεγάλης μερίδας του Τύπου, που εκείνη την εποχή αναζητούσαν ένα ανανεωτικό διέξοδο στην μιζέρια του διαχειριστικού παλαιοκομματισμού. Οι αγορεύσεις του Γούναρη για το εκλογικό σύστημα αλλά και για την ακολουθητέα πολιτική του υπουργού Οικονομικών Ανάργυρου Σιμόπουλου, έκαναν εντύπωση ακόμη και στον ίδιο τον Θεοτόκη, προσέδωσαν πολύ μεγάλο κύρος στον Γούναρη, ενώ εξανάγκασαν τον Σιμόπουλο σε παραίτηση.


Η οικονομική πολιτική του Γούναρη

Ο Θεοτόκης ο οποίος ήταν βαθύς γνώστης των πολιτικών ελιγμών, αντελήφθη αμέσως την πολιτική συγκυρία και την ανερχόμενη δύναμη των "Ιαπώνων" και προσπάθησε να τους προσεταιριστεί. Έτσι κάλεσε τους Δημήτρη Γούναρη και Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη να συνεργαστούν με την κυβέρνηση προσφέροντας το Υπουργείο Οικονομικών στον Πρωτοπαπαδάκη και το υπουργείο Εξωτερικών στον Γούναρη. Ο Πρωτοπαπαδάκης αρνήθηκε επίμονα, προτείνοντας να δοθεί το υπουργείο Οικονομικών στον Γούναρη, κάτι που τελικώς υιοθετήθηκε, παρά τις αμφιταλαντεύσεις. Ο Δημήτριος Γούναρης στις 21 Ιουνίου 1908 ορκίστηκε επισήμως Υπουργός Οικονομικών αποφασισμένος να εφαρμόσει τις οικονομικές και κοινωνικές ιδέες του, ώστε η χώρα να βγει από το τέλμα. Η κίνηση των δύο βουλευτών να συνεργαστούν με την κυβέρνηση διέλυσε την κοινοβουλευτική ομάδα των "Ιαπώνων". Ο Γούναρης εργάστηκε με αυταπάρνηση και πείσμα (3)
πάνω στις πολιτικές προτεραιότητες του και στις 17 Νοεμβρίου 1908 υπέβαλλε στην βουλή τον προϋπολογισμό του 1909 συνοδευόμενο από 8 βαρυσήμαντα νομοσχέδια που ουσιαστικά επανασχεδίαζαν σε φιλολαϊκότερη και δικαιότερη βάση την ασκούμενη οικονομική πολιτική της κυβέρνησης. Αυτά ήσαν συνοπτικά τα εξής:

1. Περί οργάνωσης σώματος τελωνοφυλακής και ακτοφυλακής

2.Περί καταδιώξεως και τιμωρίας του λαθρεμπορίου. 

Λόγω των μεγάλων τελωνειακών δασμών που εκείνη την εποχή αποτελούσαν το βασικότερο έσοδο του δημοσίου, ανθούσε το λαθρεμπόριο, ενώ οι ποινές που επιβάλλονταν σε όσους συλλαμβάνονταν ήταν σχετικά μικρές ενώ πολύ συχνά όταν ήταν οικονομικής φύσης δεν εισπράττονταν. Οι λαθρέμποροι ήταν οικονομικά ισχυροί, με σημαντικές υψηλές πολιτικές γνωριμίες και κανείς υπουργός οικονομικών στο παρελθόν δεν είχε τολμήσει να τους θίξει. Ο Γούναρης με τόλμη εισηγήθηκε την δημιουργία τελωνοφυλακής και ακτοφυλακής ενώ αυστηροποίησε τις ποινές που προβλέπονταν για το λαθρεμπόριο προβλέποντας δήμευση του αντικειμένου της λαθρεμπορίας, χρηματική ποινή δεκαπλάσια του προβλεπόμενου τέλους, στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, στέρηση ιδιότητας εμπόρου και αστυνομική επιτήρηση του πλοίου που χρησιμοποιήθηκε για το λαθρεμπόριο.

Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης

3. Περί αναθεωρήσεως του δασμολογίου.

Εκείνη την εποχή σε όλα τα εισαγόμενα είδη επιβάλλονταν υψηλοί φόροι σε προϊόντα πρώτης ανάγκης που μοιραία έπλητταν τα λαϊκά στρώματα. Ο Γούναρης αποφάσισε να αναμορφώσει το υφιστάμενο καθεστώς ανακατανέμοντας και εξισορροπώντας το επίπεδο των φόρων, χωρίς όμως να καταλήξει και σε τελικές αποφάσεις παραπέμποντας τις τελικές αποφάσεις σε επιτροπή αναμορφώσεως του δασμολογίου. Εξαίρεση αποτέλεσε η ζάχαρη, της οποίας το τέλος μείωσε απ΄ευθείας στο νομοσχέδιο.    

4. Περί φορολογίας οινοπνευματούχων ειδών και ποτών.

Η αγορά του οινοπνεύματος στην Ελλάδα ήταν σημαντικός παράγοντας με ετήσια παραγωγή την εποχή εκείνη πάνω από 3 εκατομμύρια οκάδες που χρησιμοποιούνταν είτε στην θέρμανση είτε στην παρασκευή αλκοολούχων ποτών. Μεγάλα οικονομικά συμφέροντα προστάτευαν τις πανίσχυρες συντεχνίες πνευματοπαραγωγών που είχαν υψηλούς προστάτες σε πολλά κλιμάκια της δημόσιας διοίκησης. Αδιαφορώντας για το πολιτικό κόστος, ο Γούναρης φορολόγησε το καθαρό οινόπνευμα, αυξάνοντας τον φόρο στα μικρά χωριά για να καταπολεμήσει το φαινόμενο του αλκοολισμού που βρισκόταν σε έξαρση.  Από την φορολόγηση οινοπνεύματος είχαν υπολογιστεί έσοδα πάνω από 2 εκατομμύρια δρχ ετησίως.

5. Περί έγγειου φόρου επί του οίνου

Ο παλαιός αυτός φόρος φορολογούσε τους αμπελουργούς όχι βάση εισοδήματος, αλλά βάση αγροτικών εκτάσεων. Μετά την κρίση του σταφιδικού ζητήματος, είχε καταστεί απεχθέστατος, ενώ είχαν μειωθεί τα έσοδα που απέδιδε στα κρατικά ταμεία. Γνώστης του θέματος ο Γούναρης ανακαίνισε τον φόρο επιβάλλοντας τον στο εισόδημα ενώ προέβλεψε έκπτωση 10% για όποιον φορολογούμενο κατέβαλλε εφ΄ άπαξ τον φόρο, κανόνας που τότε θεσπίστηκε για πρώτη φορά και διατηρήθηκε για δεκαετίες.

6. Περί φόρου καταναλώσεως φωταερίου και ηλεκτρικής δυνάμεως και φωτιστικών τινών ουσιών.

Ενώ τα φτωχά λαϊκά στρώματα κατέβαλλαν φόρους όταν χρησιμοποιούσαν το πετρέλαιο, δεν συνέβαινε το ίδιο για τους εύπορους που χρησιμοποιούσαν όλο και περισσότερο τον ηλεκτρισμό, το φωταέριο και την ασετιλίνη. Ο Γούναρης επέβαλλε φόρο 14% επί της ενεργείας που καταναλωνόταν ώστε να εξαλείψει - έστω μερικώς- την ανισότητα αυτή. Με άλλη διάταξη εξαίρεσε από φορολόγηση το πετρέλαιο που προοριζόταν για θέρμανση, ώστε να ανακουφιστούν τα φτωχά λαϊκά στρώματα.  

7. Περί φορολογίας εισοδημάτων και κινητών αξιών.

Επίσης άλλο ένα επαναστατικό νομοσχέδιο. Ως εκείνη την εποχή δεν φορολογούνταν τα κέρδη από ανώνυμες εταιρείες. με το νομοσχέδιο αυτό ο Γούναρης επέβαλλε 5% φόρο στα κέρδη των ανωνύμων εταιρειών, στις αμοιβές των μελών των διοικητικών συμβουλίων και στα αποθεματικά τους. Επίσης το νομοσχέδιο υποχρέωνε για πρώτη φορά όλες τις ανώνυμες και ετερρόρυθμες εταιρείες να συντάσσουν σε ετήσια βάση ισολογισμό με τα αποτελέσματα χρήσης, ο οποίος να δημοσιεύεται στον Τύπο. 

8. Περί οργάνωσης Κεντρικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Οικονομικών και του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους.

Με το νομοσχέδιο αυτό ο Γούναρης προσπάθησε να αναδιοργανώσει τα νευραλγικά αυτά τμήματα κάθε σοβαρού κράτους που ως τότε ήταν έρμαια πολιτικών επεμβάσεων και ισχυρών οικονομικών συμφερόντων. Προσπάθησε να επιβάλλει νέα αντικειμενικά αξιοκρατικά κριτήρια για την πρόσληψη υπαλλήλων στα τμήματα αυτά, ενώ ζήτησε την μονιμοποίηση όλων των υπαλλήλων, ώστε να μην είναι εκτεθειμένοι στις εκάστοτε πολιτικές μεταβολές. Επίσης ο Γούναρης στο νομοσχέδιο αυτό κάνει νύξη για τη ίδρυση υπουργείου Εθνικής Οικονομίας που θα αποσυμφωρήσει το υπουργείο Οικονομικών, ιδέα που υλοποίησε ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1911 με πρώτο υπουργό τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο.

Βασιλιάς Γεώργιος Α΄

 Από την άνω επιδερμική ανάλυση των νομοσχεδίων αντιλαμβάνεται κανείς το μέγεθος της πρωτοβουλίας του Γούναρη, αλλά και τις σοβαρές ευεργετικές επιπτώσεις που θα είχε αυτή στην Ελληνική κοινωνία και οικονομία. Η οικονομική πολιτική Γούναρη όπως σκιαγραφήθηκε ήταν στιβαρή, κοινωνικά δίκαιη, πολέμια των οργανωμένων οικονομικών συμφερόντων. Μετά την κατάθεση των νομοσχεδίων στην βουλή, ξεσηκώθηκε θύελλα αντιδράσεων από όλες τις πλευρές. Το αξιοσημείωτο είναι ότι οι αντιδράσεις αυτές δεν προήλθαν μόνο από όσους πλήττονταν τα οικονομικά συμφέροντα (ποτοπαραγωγοί, λαθρέμπορες κτλ), αλλά και από μεγάλη μερίδα των φτωχών λαϊκών στρωμάτων κυρίως για την φορολόγηση των οινοπνευματωδών ποτών. Τις αντιδράσεις αυτές υποδαύλιζαν οι περισσότερες εφημερίδες, ενώ και οι ισχυροί κεφαλαιούχοι πίεζαν τον Θεοτόκη να μην στηρίξει τα νομοσχέδια. Στο κοινοβούλιο σημειώθηκαν αντιδράσεις όχι μόνο από την αντιπολίτευση αλλά και από πολλούς βουλευτές της συμπολίτευσης που είχαν δει αρνητικά την ανάδειξη του Γούναρη. Ο Γούναρης απάντησε λεπτομερώς από το βήμα της βουλής σε όλες τις αιτιάσεις υπεραμυνόμενος του φιλολαϊκού χαρακτήρα της πολιτικής του, εξηγώντας ότι τα αποτελέσματα της πολιτικής του θα ευνοούσαν τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα.

Ο πρωθυπουργός Θεοτόκης με δηλώσεις του αρχικά στήριξε τον Γούναρη και τα νομοθετήματα του, προσπάθησε όμως να κερδίσει χρόνο αναβάλλοντας την ψήφιση τους ώστε να καταλαγιάσουν οι αντιδράσεις. Έτσι, όταν τον Φεβρουάριο πριν διακόψει η βουλή τις εργασίες της ο Θεοτόκης δεν προώθησε την ψήφιση των νομοσχεδίων, ο Γούναρης αναγκάστηκε να υποβάλλει την παραίτηση του. Mετά την παραίτηση του Γούναρη, ο Θεοτόκης στην βουλή δήλωσε πως τα νομοσχέδια ήταν στην σωστή κατεύθυνση και ήταν αποφασισμένος να τα στηρίξει, απλώς είχε ζητήσει από τον Γούναρη να κάνει υπομονή για να κοπάσουν οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης, ενώ αναφέρθηκε με συμπάθεια στις ικανότητες του Γούναρη τον οποίο όμως χαρακτήρισε ως "ανυπόμονο" λόγω της νεότητος του. Γι άλλη μια φορά το πολιτικό σύστημα της εποχής είχε χάσει την ευκαιρία να ανανεωθεί περιφρονώντας τα μηνύματα των καιρών. Ο Θεοτόκης είχε προσωρινώς επιβιώσει πολιτικά, αλλά αυτή η νίκη ήταν προσωρινή. Η "επανάσταση του Γουδή" ήταν επί θύραις....

Συμπέρασμα

Γεώργιος Θεοτόκης

Ο Μαρκεζίνης στην Ιστορία του κατηγόρησε τον Γούναρη για την τελική προσχώρηση του στο κόμμα του Θεοτόκη, σε μια εποχή που αν έκανε λίγο υπομονή, η ανερχόμενη ομάδα των "Ιαπώνων" θα ερχόταν στο προσκήνιο. Κατά την γνώμη μας αυτό δεν ισχύει, καθώς η ομάδα των "Ιαπώνων" δεν ήταν κόμμα, παρά μια ευκαιριακή συμπόρευση ανεξάρτητων βουλευτών. Αυτό φάνηκε άλλωστε από την πολιτική εξέλιξη των υπολοίπων "Ιαπώνων". Άλλωστε η τύχη του ίδιου του Μαρκεζίνη και του μικροσκοπικού του κόμματος μετά την αποχώρηση του από τον "Εθνικό συναγερμό" αποτελεί επιπλέον ένα επιχείρημα για την τελική τύχη μικρών αναδυόμενων Ελληνικών κομμάτων στην Ελληνική πολιτική σκηνή.

Άλλο σημείο κριτικής του Μαρκεζίνη είναι ότι ο Γούναρης "επεδίωξε να πετύχει το όλον και όχι το μέρος", στρέφοντας εναντίον του πολλές κοινωνικές τάξεις ταυτόχρονα. Αυτό το σημείο της κριτικής είναι ομολογουμένως ορθό, αν και παραγνωρίζει την προσπάθεια του Γούναρη να αναστρέψει άμεσα μια κατάσταση που ήταν ιδιαίτερα κρίσιμη. Κατά την γνώμη μας ο Γούναρης έπραξε αυτό που κάθε αντιπολιτευόμενος που σέβεται τον εαυτό του οφείλει να πράξει: όταν του δόθηκε η ευκαιρία προσήλθε στο προσκήνιο χωρίς να υπολογίσει προσωπικές φιλοδοξίες και πολιτικά κόστη και προσπάθησε να εφαρμόσει με ειλικρίνεια αυτά που πιστεύει αποδεικνύοντας περίτρανα πως ο αντιπολιτευτικός του λόγος δεν ήταν απλά καταγγελτικός και λαϊκιστικός (άρα άχρηστος και βλαβερός), αλλά είχε υπόβαθρο και βασιζόταν σε εκπονηθέν σχέδιο που ήταν ωφέλιμο για την κοινωνία και την πατρίδα.

Επίσης θεωρώ πως η διαδεδομένη αντίληψη που εντάσσει τον Θεοτόκη στην χωρία των παλαιοκομματικών είναι άδικη και παραγνωρίζει το σημαντικό έργο που επιτέλεσαν οι κυβερνήσεις του υπό ιδιαίτερα αντίξοες οικονομικές συνθήκες. Αναμφίβολα και ο Θεοτόκης ήταν δημιούργημα της εποχής του και αναμφίβολα δεν ήταν αναμάρτητος. Κατέγραψε όμως στο ενεργητικό του πολλά επιτεύγματα τα οποία δεν του έχουν αναγνωριστεί στον βαθμό που έπρεπε. Πιστεύουμε ακράδαντα πως η Ιστορική αδικία εις βάρος των κυβερνήσεων Θεοτόκη προέρχεται από την υπερτίμηση της "επανάστασης του Γουδή", που επίσης δεν αποτιμάται στις πραγματικές της διαστάσεις και στα χειροπιαστά αποτελέσματα που τελικώς παρήγαγε, σε σημείο να αποσιωπάται σε πολλές αφηγήσεις ακόμη και αυτός ο στρατοκρατικός και έκνομος χαρακτήρας της. Εναπόκειται στον Ιστορικό του μέλλοντος να επανεκτιμήσει την περίοδο αυτή και να εισάγει ένα νέο Ιστορικό αφήγημα που να αποδίδει μεγαλύτερη δικαιοσύνη.

Σημειώσεις

(1)Δολοφονήθηκε από τον χαρτοπαίχτη Αντώνιο Κωσταγερκάρη ως εκδίκηση για την απόφαση του να κλείσει τις χαρτοπαιχτικές λέσχες  

(2)Ονομάστηκαν έτσι προσφυώς από τον δημοσιογράφο Βλάση Γαβριηλίδη, παρομοιαζόμενοι με τους Ιάπωνες που εκείνη την εποχή είχαν επιτεθεί κατά της Ματζουρίας συντρίβοντας τους Ρώσους, θεωρούμενοι έτσι από πολλούς, ως η νέα ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη. Όπως έγραφε: "«Τι θα πη κρυφός και σκοτεινός πόλεμος δεν γνωρίζουν. Την παρασκηνιακήν διπλωματίαν δεν την παραδέχονται. Αδιάλλακτοι κοινοβουλευτικοί, δεν αναγνωρίζουν άλλο πεδίον δράσεως έξω από την αίθουσα του κοινοβουλίου. Ωχυρωμένοι εις την άκραν αριστεράν των εδράνων, κατοπτεύουν από εκεί τας κινήσεις του εχθρού, κάμνουν εξαφνικήν επίθεσιν, ορμητικήν, απότομον, απροκάλυπτον, κατά μέτωπον…».

(3) Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Γούναρης συνεργάστηκε με τον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη για την εκπόνηση των νομοσχεδίων. Οι δύο πολιτικοί συνδέονταν ήδη εκτός από κοινές πολιτικές αντιλήψεις κι με ισχυρή προσωπική φιλία που θα συνεχιστεί μέχρι τη δικαστική δολοφονία τους το 1922 στο Γουδί 

Πηγές

Σπυρίδων Μαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, εκδόσεις Πάπυρος

Συλλογικό έργο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτική Αθηνών 

Διονύσιος Αλικανιώτης, Δημήτριος Γούναρης, εκδόσεις Φιλιππότη

Νίκος Νικολόπουλος,  Δημήτριος Γούναρης (πολιτική βιογραφία), εκδόσεις Ι. Σιδέρης

Γεώργιος ράλλης, Γεώργιος Θεοτόκης: ο πολιτικός του μέτρου, εκδόσεις "ΕΥΡΩΕΚΔΟΤΙΚΗ" 

ΘΕΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ